19 kwietnia 2024 Imieniny: Adolf, Leon, Tymon
AR - Ornatowski 2
ANALIZA RETORYCZNA: PODSTAWY I PEDAGOGIKA
Cezary M. Ornatowski, Ph.D.
Professor of Rhetoric and Writing Studies
San Diego State University
WYBRANE DEFINICJE RETORYKI
Arystoteles: „zdolność znalezienia [dobrania] odpowiednich środków perswazji w stosunku do każdego tematu” (Retoryka)
George Campbell: „Sztuka dostosowania przekazu do wyznaczonego celu” (Filozofia Retoryki, 1776).
Herbert Simons: „Analiza i praktyka perswazji”. Ta pojemna definicja zawiera pojęcie retoryki jako sztuki inwencji, argumentacji, stylistyki i kompozycji, jak również analizy i zastosowania rożnych gatunków i form przekazu, stąd np. pojęcie specyficznych „retoryk”: sprawozdania sportowego, artykułu naukowego, artykułu technicznego, exposé parlamentarnego, wiadomości telewizyjnych czy prasowych, listu do redakcji, itd. (Wstęp do The Rhetorical Turn: Invention and Persuasion in the Conduct of Inquiry).
Marcello Pera: „Zbiór środków, strategii i technik perswazyjnych lub argumentacyjnych, jakich zazwyczaj używają praktycy danej dziedziny w dochodzeniu do wniosków” (The Role and Value of Rhetoric in Science, w: M. Pera and W. Shea, eds. Persuading Science: The Art of Scientific Retoric).
Bruce Hertzberg: „Retoryka jest funkcją określonych wspólnot dyskursywnych [discourse community] i określa formy, intencje, techniki, metody, konteksty, kanony prawdy i stosowności, czynniki instytucjonalne, jak i efekty użycia form przekazów charakterystycznych dla danej wspólnoty dyskursywnej” (Michel Foucault's Rhetorical Theory. Contending With Words).
Michel Foucault: analiza „schematów według których rożne typy twierdzeń są łączone w całość (jak opisy, dedukcje lub definicje, których kolejność charakteryzuje architekturę danego tekstu, są połączone w całość)”, jak również kryteria rzeczowości czy oceny, standardy odwołań do tego, co jest znane bądź uważane za oczywiste i zasady konstrukcji tekstów.” Elementy te tworzą nie tyle ograniczenia dla inicjatywy aktorów, ile pole, w którym ta inicjatywa jest artykułowana” (The Archaeology of Knowledge).
Barry Brummett: „sposoby, w jakie teksty wpływają na ludzi”, w tym „tekst” rozumiany jest jako rozmyślnie skoordynowany zbiór znaków (i zamierzonych znaczeń), które wspólnie prowadzą do określonego efektu bądź pełnią określoną funkcję” (Rhetoric in Popular Culture).
Charles Bazerman: „analiza, jak ludzie używają języka i innych symbolicznych środków w celu osiągania określonych celów bądź w trakcie określonych działań” (Shaping Written Knowledge: The Genre and Activity of the Experimental Article in Science).
Kenneth Burke: „użycie słów (lub innych symboli) do kształtowania postaw lub wywołania zachowań” (A Rhetoric of Motives).
Wayne Booth: „sztuka dochodzenia do motywowanych racji i doskonalenia tych racji w dyskusji” (Booth, Wayne C. Modern Dogma and the Rhetoric of Assent).
Thomas Farrell: „retoryka to sztuka wspólnego dochodzenia do decyzji i ocen – publicznych decyzji i ocen, które nie mogą być rozstrzygnięte przy pomocy ekspertyzy bądź przemocy” (Farrell, Thomas B. Norms of Rhetorical Culture).
Judith Butler: retoryka zajmuje się zagadnieniem „jak rzeczywistość jest ukazywana w języku (języku literatury, prawa, filmu, nauki, itd.) i jak akceptujemy bądź zmieniamy nasze poczucie rzeczywistości poprzez różnorodne formy przekazu” (Letter from the Chair. Rhetoric and Film Studies 1, 2000-2001).
Karlyn Kohrs Campbell: “symboliczna działalność poprzez którą konstruujemy (i rozumiemy) światy, w których żyjemy” (Modern Rhetoric, w: Thomas O. Sloane, red. Encyclopedia of Rhetoric).
PODSTAWY ANALIZY RETORYCZNEJ
Akt retoryczny: jakiekolwiek użycie środków symbolicznych (w tym języka) dla osiągnięcia zamierzonego celu.
Aby zakwalifikować jakiś akt jako „akt retoryczny”, akt ten musi być zamierzony (celowy), być odpowiedzią na określoną sytuację i być adresowany do odbiorców.
Podstawowe elementy aktu retorycznego:
Kontekst (retoryka jako usytuowana)
Odbiorcy (retoryka jako adresowana)
Sytuacja lub potrzeba (retoryka jako respons)
Cel lub zamiar (retoryka jako zamierzona)
Elementy limitujące (retoryka jako rozwiązanie pewnego problemu)
Podstawowe pytanie, które można zadać w stosunku do jakiegokolwiek aktu retorycznego (tekstu werbalnego lub wizualnego, pomnika, miejsca, architektury, zdarzenia, itd.) wynika z natury samego aktu retorycznego jako takiego:
- Jaki to „akt” jest obiektem analizy? Jakie są jego elementy składowe? Jak jest natura tego aktu?
· W jakim kontekście akt ten został stworzony lub użyty?
· Jaki są lub były cele, lub zamierzenia związane z danym aktem?
· Jakich „problemów” jest akt swojego rodzaju „rozwiązaniem”? Na jakie potrzeby jest odpowiedzią?
· Do jakich postaw lub czynów zachęca bądź jakie są w niego „wpisane”?
· Jaki obraz rzeczywistości sugeruje lub tworzy? Jaki jest „idealny obraz świata” zawarty w tym akcie?
· Jakimi środkami wpisuje się (jako rozwiązanie pewnego problemu, odpowiedź na potrzeby chwili, określony obraz świata czy rzeczywistości, lub jako pewna „jakość”) w świadomość odbiorców?
Analiza retoryczna zawsze powinna zaczynać się od analizy podstawowych elementów aktu retorycznego (kontekstu, potrzeby, sytuacji, celu).
Analiza retoryczna może zawierać także wątki „techniczne” związane z natura danego aktu (np. analiza filmu dokumentalnego, wideo, czy strony internetowej, musi w pewnym momencie odnieść się do odpowiednich środków i pojęć technicznych).
Elementy perswazyjne
Etos
Arystoteles: „mówca (retor) musi nie tylko upewnić się, że jego argumentacja jest przekonująca, ale także musi stworzyć odpowiednie wrażenie o sobie i wprowadzić odbiorców w odpowiedni stan świadomości (...). Albowiem w stwarzaniu odpowiednich warunków do perswazji jest bardzo ważne, aby mówca wykazywał odpowiedni charakter, aby odbiorcy mieli wrażenie, że odnosi się do nich w odpowiedni sposób i dalej, aby sami odbiorcy mieli do niego określony stosunek” (The Rhetoric of Aristotle, tłum. Lane Cooper).
Etos jest złożonym pojęciem, na które składają się:
Charakter mówcy (szerzej: retora) wykazany w samej mowie (szerzej: w akcie retorycznym). „Charakter,” a raczej wrażenie „charakteru”, jakie powstaje w świadomości odbiorców jest, według Arystotelesa, najważniejszym elementem perswazyjnym. Według Arystotelesa, najważniejsze cechy charakteru, jeśli chodzi o perswazyjność, to inteligencja i dobra wola.
Na etos składa się też „jakość moralna” zawarta w akcie retorycznym.
Etos jest funkcją (pochodną) danej kultury i epoki, jak i kulturowo wykształconych „cnót” (np. odwaga, szczodrość, lojalność, solidarność).
Etos jest także pochodną danego modelu czy kontekstu politycznego (np. etos republikański, etos faszystowski, etos arystokratyczny, etos chrześcijański).
Etos komunikowany jest poprzez słowa, symbole, wygląd, zachowanie, wrażenie, elementy dekoracyjne lub estetyczne, czy też „tło”.
Etos nakłada się w pewnym zakresie na patos poprzez psychologiczne zjawisko „odbicia”.
Patos
Patos to emocjonalny aspekt aktu retorycznego. Według Arystotelesa, istotą patosu jest „wywołanie odpowiedniej postawy u odbiorcy,” jako że, jak twierdzi Arystoteles, „podejmujemy odmienne decyzje pod wpływem bólu czy radości, miłości czy nienawiści”. Patos, jak etos, łączy się z charakterem, ale charakterem odbiorców, nie retora. Analiza patosu jest więc skierowana na analizę środków, za pomocą których przekaz wywołuje emocje bądź odwołuje się do emocji odbiorców.
Etos i patos tworzą pewną całość, jakość perswazyjną, np. język, mimika, czy obrazy mogą wywołać pewne emocje u jednych odbiorców, a całkiem inne emocje u innych odbiorców. Emocje te mogą się też różnić w zależności od etosu retora: starszy profesor próbujący nawiązać „kontakt” z młodymi przez używanie młodzieżowego slangu, może wywołać nie emocjonalną „identyfikację”, ale wręcz przeciwnie, zdziwienie, a nawet odrazę.
Analiza patosu,to próba odpowiedzi na pytania, takie jak:
- Jakie elementy przekazu czy aktu retorycznego nastawione są na wywołanie u odbiorców jakiegoś stanu emocjonalnego czy postawy wobec celu przekazu?
- Jakie elementy nastawione są na wywołanie pewnego nastawienia u odbiorców?
Współczesna retoryka nie uważa pojęcia „odbiorcy” za coś biernego, ale za funkcję aktu retorycznego (pojęcie „interpelacji” Louisa Althussera). „Odbiorcy” retoryki Hitlera nie istnieli jako tacy, przynajmniej nie w wielkich ilościach, zanim retoryka ta nie zaczęła zdobywać sobie „odbiorców” z wielu różnorakich przyczyn. Analiza retoryczna więc zajmuje się też pytaniem: w jaki sposób dany akt retoryczny (czy tez dana „retoryka” w sensie pewnego ustalonego „stylu” przekazu) zdobywa czy też tworzy sobie odpowiedniego „odbiorcę”? „Odbiorcy,” jak uważa się dzisiaj, są przynajmniej w części tworem przekazu, który „odbierają,” szczególnie w sytuacji przyzwyczajenia (stąd trudność w analizie retorycznej; nie widzimy tego, co najbardziej „oczywiste”, właśnie dlatego, że jest „oczywiste,” choć pytanie, jak przekaz tworzy wrażenie „oczywistości” jest jednym z najbardziej podstawowych, które analityk musi sobie zadąć).
Logos
Logos to intelektualny, racjonalny element aktu retorycznego. Nie chodzi tu o analizę „logiki” jako takiej; wszak „logika” jest także sprawą retoryki, np. retoryka religijna opiera się na innej „logice” niż retoryka nauki, na innych założeniach i innych strategiach perswazyjnych. „Logos” to właśnie obszar tych podstawowych założeń i strategii, tych „logik”, które są immanentne w dyskursach dziedzin naukowych, systemów politycznych, kultur, religii, czy określonych grup czy dziedzin działalności ludzkiej. Tu można mówić o logosie biznesu (założeń czy strategii perswazyjnych charakterystycznych dla biznesu czy nawet poszczególnych dziedzin biznesu) albo logosie opcji politycznych czy nawet polityków (np. jednym z podstawowych założeń retoryki nazizmu było to że, jak powiedział Jozef Goebbels w swoich pamiętnikach: „dobre jest to, co dobre dla narodowosocjalistycznych Niemiec, a złe to, co złe dla Niemiec”.
Identyfikacja
Analiza retoryczna patrzy także na sposoby, w jakie retor stwarza wrażenie „wspólnoty” pomiędzy sobą a słuchaczami (wspólnoty kulturowej, politycznej, etnicznej, interesu czy opartej na innych podstawach), np. poczucie wspólnoty jest często stwarzane przez polityków przez użycie raczej zaimka osobowego w liczbie mnogiej „my” niż pojedynczego „ja.” Użycie „my” w dwojakim sensie: „my Polacy” i „my członkowie partii” było jednym z charakterystycznych chwytów retoryki komunistycznej, która zawsze „identyfikowała” naród i partię rządzącą.
Staza (status)
Staza (status) to punkt wyjścia całego argumentu. Rzymski retoryk Kwintylian rozróżnił cztery podstawowe stazy:
Rzeczywistości: Czy X miało miejsce? Czy X istnieje? (problem stanu rzeczy)
Definicji: Czym X jest? Jak X opisać? (problem interpretacji)
Jakości: Jak X ocenić? (problem wartości)
Postępowania: Jak wobec X postąpić? Jak się zachować? (problem wyboru drogi)
Toposy
Pojecie toposu jest złożone i ma trzy podstawowe znaczenia:
- Typowe w pewnej „retoryce”, kulturze czy opcji politycznej punkty „wyjścia” do argumentacji (np. typowy topos oficjalnej argumentacji w Polsce Ludowej: nie wolno występować przeciw socjalizmowi, bo wejdą Rosjanie i zamienią nas w republikę radziecką).
- Typowe i powszechnie akceptowane w danej kulturze, dyskursie, systemie politycznym, dziedzinie, zawodzie, „retoryce” (choć zwykle podświadomie) „linie” czy tez „wzorce” argumentacji (np. wróg mojego przyjaciela jest moim wrogiem, wobec tego kraj X jest naszym wrogiem, bo jest wrogiem kraju Y, który jest naszym przyjacielem; albo: więcej dobrego jest lepiej niż mniej dobrego, wobec tego jedzmy więcej tego dobrego bigosu). W tym sensie, rozróżniamy tzw. toposy ogólne (używane w dyskursie powszechnym) i toposy specjalne (charakterystyczne dla danych dziedzin wiedzy czy danych obszarów dyskursu, np. dyskursu biznesu, medycyny, polityki zagranicznej, itd.).
- Zespoły tematyczne charakterystyczne dla danego gatunku retorycznego (np. exposé premiera zwykle zawiera pewne stałe toposy: ogólny stan państwa, stan gospodarki i polityka ekonomiczna rządu, „status mundi” i polityka zagraniczna, bezpieczeństwo, itd.). Toposy w tym znaczeniu dają swoistą „mapę” danego dyskursu czy aktu retorycznego.
Pojęcia kluczowe (Ideografy)
Pojęcia kluczowe to najczęściej powtarzające się pojęcia, które tworzą podstawy sieci pojęciowej, charakterystycznej dla danego dyskursu (pojęcia takie jak: „wolność”, „Bóg” „wiara”, „ojczyzna”, „walka”, „wyzwolenie”, „lud”, „prawo”, „naród” czy inne). Pojęcia kluczowe pozwalają na naszkicowanie „mapy ideologicznej” danego tekstu. Taka mapa zwykle zaczyna się identyfikacją „boskich” i „diabelskich” pojęć (lub po prostu słów): pojęć, które są w danym tekście uważane za pozytywne lub negatywne, np. w dyskursie komunistycznym „lud” był pojęciem „boskim”, a „burżuazja” pojęciem „diabelskim”. Analiza ideograficzna polega na stopniowym identyfikowaniu związków pojęciowych, które współtworzą „świat” znaczeń danego tekstu. Taka analiza zaczyna się od zidentyfikowania „boskich” i „diabelskich” pojęć, które stanowią podstawy danego tekstu, jego podstawowych „opozycji” i „identyfikacji,” a następnie kontekstów (czyli innych słów), w jakich te podstawowe pojęcia z kolei występują (np. jak dany tekst definiuje „lud” lub „wolność,” jakie słowa towarzyszą „ludowi” lub „wolności” w danym tekście). Analiza takich „związków pojęciowych” prowadzi do zrozumienia i możliwości krytyki interpretacji znaczeń, a co za tym idzie, wizji świata, które tekst proponuje swoim odbiorcom.